Боловсруулж байгаа хуулийн төслийн мэдээлэл

МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ
2025 оны 4-р сарын 14 өдөр
Ulaanbaatar city
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ТУХАЙ

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ
НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ
1 дүгээр зүйл. Хуулийн зорилт
1.1. Энэ хуулийн зорилт нь хөдөө аж ахуйн талаар төрөөс баримтлах бодлогын суурь зарчмуудыг тодорхойлж, бүсчлэл, төрөлжилт, тогтвортой хөгжил, түүхий эд, бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн хэлхээ, өртгийн сүлжээ, хүний нөөц, салбарын бүртгэл, мэдээлэл, хяналт, эрсдэлийн шинжилгээ, үнэлгээ, удирдлага, оролцогч талуудын эрх, чиг үүрэгтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино.
2 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн хууль тогтоомж
2.1. Хөдөө аж ахуйн тухай хууль тогтоомж нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, Малын генетик нөөцийн тухай хууль, Малчны тухай хууль, Малчин өрхийн нэгдсэн холбооны эрх зүйн байдлын тухай хууль, Уламжлалт мал аж ахуйд тулгамдаж байгаа уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалсан сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хууль, Малын индексжүүлсэн даатгалын тухай хууль, Малын тоо толгойн албан татварын тухай хууль, Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль, Ургамлын эрүүл мэнд, ургамал хамгааллын тухай хууль, Тариалангийн тухай хууль, Таримал ургамлын үр, сортын тухай хууль, Үрийн тариалангийн даатгалын тухай хууль, Хүнсний тухай хууль, Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль, Органик бүтээгдэхүүний тухай хууль, Хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эдийн биржийн тухай хууль, Амьтан, ургамал, тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг улсын хилээр нэвтрүүлэх үеийн хорио цээрийн хяналт, шалгалтын тухай хууль, энэ хууль болон эдгээр хуультай нийцүүлэн гаргасан бусад хууль тогтоомжоос бүрдэнэ.
2.2. Монгол Улсын олон улсын гэрээнд энэ хуульд зааснаас өөрөөр заасан бол олон улсын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө.
3 дугаар зүйл. Хуулийн үйлчлэх хүрээ
3.1. Энэ хууль нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх үйл ажиллагаатай холбогдох харилцаанд үйлчилнэ.
4 дүгээр зүйл. Хуулийн нэр томъёоны тодорхойлолт
4.1. Энэ хуульд хэрэглэсэн дараах нэр томьёог доор дурдсан утгаар ойлгоно:
4.1.1. ”өрхийн хэрэглээний аж ахуй” гэж дотоод хэрэгцээндээ зориулж өрхийн гишүүдийн хөдөлмөрийн нөөцөд тулгуурлан хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхэлдэг өрхийг;
4.1.2. “өрхийн арилжааны аж ахуй” гэж газар, хөдөлмөр, хөрөнгийн нөөцөд тулгуурлан ашиг олох зорилгоор хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхэлж, зах зээлд зориулж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг өрхийг;
4.1.3. “фермерийн аж ахуй” гэж хөдөө аж ахуйн газар, өмч хөрөнгийг хамтран эзэмшиж, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг бизнесийн хэв шинжтэй иргэн, хуулийн этгээдийг;
4.1.4. “бэлчээрийн мал аж ахуй” гэж байгаль, уур амьсгалын онцлогт дасан зохицсон мал сүргийг жилийн турш улирлын хуваарьтай бэлчээрт идээшлүүлэн маллаж, ашиг шимийг нь хүртдэг уламжлалт мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг;
4.1.5. “эрчимжсэн мал аж ахуй” гэж арчилгаа, маллагаа, тэжээллэгийн тусгай технологийн дагуу мал, амьтныг суурин, хагас суурин хэлбэрээр маллаж ашиг хүртдэг үйлдвэрлэлийг;
4.1.6. “хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл” гэж газар, ус, ургамал зэрэг байгалийн болон мал, амьтны биологийн нөөцөд тулгуурлан хүн амын хэрэгцээт хүнс, боловсруулах үйлдвэрийн түүхий эд, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн цогц системийг;
4.1.7. ”мал аж ахуйн үйлдвэрлэл” гэж мал, амьтныг аж ахуйн зориулалтаар үржүүлж, өсгөн ашиглалтын орц, үйлдвэрлэсэн түүхий эд, бүтээгдэхүүний гарцаар тодорхойлогдох бэлтгэн нийлүүлэлтийн үе шатны цогц ажиллагааг;
4.1.8. “хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгч” гэж байгалийн болон мал, тэжээвэр амьтан, таримал ургамлын генетикийн нөөцийг ашиглан хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхэлж, үр шим, ашиг хүртэж байгаа хувь хүн, хуулийн этгээдийг;
4.1.9. “хөдөө аж ахуйн өртгийн сүлжээ” гэж хөдөө аж ахуйн түүхий эд, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, бэлтгэн нийлүүлэлт, хадгалалт, тээвэрлэлт, боловсруулалт, түгээлтийн үе шатанд харилцан уялдаатай зарцуулж байгаа хөдөлмөр, нэмүү өртөг шингээх цогц үйл ажиллагааг;
4.1.10. ”хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн дэмжлэг” гэж төрийн бодлогын хүрээнд хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгчид үзүүлэх мөнгөн болон мөнгөн бус хэлбэрийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ, хөнгөлөлтийг.
5 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн талаар төрөөс баримтлах зарчим
5.1. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн бодлого, үйл ажиллагаанд төрөөс дараах зарчим баримтална:
5.1.1. үндэсний үнэт зүйл, соёл, өв уламжлалыг хадгалах, хамгаалах;
5.1.2. байгаль орчинд ээлтэй, ногоон, биоэдийн засгийн хөгжлийг дэмжих;
5.1.3. шинжлэх ухаан, технологийн судалгаа, нотлох баримт, хөгжлийн онол, арга зүйд тулгуурлах,
5.1.4. хөдөө аж ахуйн өрсөлдөх чадвар, шударга өрсөлдөөнийг дэмжих;
5.1.5. хөдөө аж ахуйг бүсчлэн төрөлжүүлэн хөгжүүлэх, ажлын байрыг хадгалах, нэмэгдүүлэх;
5.1.6. хүн амын хүнсний хүртээмжтэй, олдоцтой, эрүүл ахуйн аюулгүй, шимт тэжээллэг байдлыг хангах, хүнсний хараат бус байдлыг дэмжин хамгаалах, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг урамшуулан дэмжих;
5.1.7. бүтээмж, чанар, үр дүнд суурилсан тогтвортой хөгжил, экспортыг дэмжих;
5.1.8. хүний нөөц бүрдүүлэх, чадавхижуулах, амьдралын орчинд насан туршид суралцахуйг дэмжих, мэргэшлийн сургалтын шаталсан бүтцийг хөгжүүлэх;
5.1.9. нээлттэй, ил тод, тэгш, хүртээмжтэй, харилцан уялдаатай байх;
5.1.10. төрийн байгууллага, хувийн хэвшил, эрдэм шинжилгээ, аж ахуй эрхлэгч талуудын хамтын ажиллагаа, оролцоог дэмжих, харилцан хариуцлага хүлээж, хянадаг байх.

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, ӨРТГИЙН СҮЛЖЭЭ
6 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, түүний төрөл
6.1. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дараах дэд салбарт ангилна:
6.1.1. мал аж ахуйн үйлдвэрлэл;
6.1.2. тариалангийн үйлдвэрлэл;
6.1.3. мал аж ахуй, тариалан хосолсон үйлдвэрлэл;
6.2. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл нь үйл ажиллагааны онцлог, зах зээлд оролцож буй байдал, ашиглаж байгаа техник, технологиос хамаарч дараах байдлаар төрөлжилттэй байна:
6.2.1. бэлчээрийн мал аж ахуй;
6.2.2. мах, сүүний болон хосолсон эрчимжсэн мал аж ахуй;
6.2.3. мал бордох, өсвөр болон үржлийн мал өсгөн бойжуулах аж ахуй;
6.2.4. гахай, шувуу, загас, зөгийн аж ахуй;
6.2.5. Тариалангийн тухай хуулийн 16.2-т заасан үйлдвэрлэл;
6.2.6. хөдөө аж ахуйн аялал жуулчлал;
6.2.7. агро-ойн аж ахуй;
6.3. Энэ хуулийн 6.2.1-6.2.8-д заасан үйлдвэрлэлийг хослуулан эрхэлж болно.
7 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн бүс нутаг тогтоох
7.1. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалын дагуу газар зүйн байршил, экологийн онцлог, хөрсний үржил шим, дэд бүтцийн хөгжил, боловсруулах үйлдвэрлэлийн байршил, уур амьсгалын өөрчлөлт, усан хангамж, мал, амьтан, ургамлын эрүүл мэндийн төлөв байдал, зах зээлтэй уялдуулан бүс нутаг тогтоон хөгжүүлнэ.
7.2. Аймаг, нийслэл болон сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал нутаг дэвсгэртээ хөдөө аж ахуйг төрөлжүүлэн хөгжүүлэх бүс нутгийн заагийг тогтоож болно.
7.3. Хэд хэдэн аймгийн нутаг дэвсгэрийг хамарсан хөдөө аж ахуйн төрөлжсөн үйлдвэрлэлийн бүсийн хилийн заагийг тухайн бүс нутгийг хамарч байгаа аймгуудын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын шийдвэр, хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын саналыг үндэслэн Засгийн газар тогтооно.
7.4. Тухайн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага нь Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд зааснаас гадна хөдөө аж ахуйг бүс нутаг тогтоон, төрөлжүүлэн хөгжүүлэх талаар дараах арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ:
7.4.1. мал, амьтан, таримал ургамлын эрүүл ахуй, экосистемийн ээлтэй орон зайг бий болгох нөхцөлийг бүрдүүлэх, хамгаалах, уялдааг хангах;
7.4.2. дэд бүтцийг сайжруулах;
7.4.3. хөдөө аж ахуйн эрчимжсэн, өрхийн арилжааны аж ахуй эрхлэгчийн хорших, хамтран ажиллахыг дэмжих;
7.4.4. өрхийн арилжааны аж ахуйг эрсдэлд суурилсан төлөвлөлттэй болгох;
7.4.5. өрхийн арилжааны аж ахуйн үйлдвэрлэсэн түүхий эд, бүтээгдэхүүний бэлтгэн нийлүүлэлт, борлуулалтыг захиалгат, зорилтот зах зээлтэй холбох зохицуулалт хийх, зах зээлийн тогтолцоонд нийцүүлэн шинэчлэн өргөжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх;
7.4.6. хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгчийн эдийн засгийн чадамж, бүтээмж, үр ашгийг сайжруулах, өртгийн сүлжээг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх.
7.5. Тариалангийн бүс нутаг, үүлдэр, омгийн малыг үржүүлэх бүс, байршил, мал, амьтны эрүүл мэндийн бүс тогтоохтой холбогдсон харилцааг салбарын холбогдох хуулиар зохицуулна.
8 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний өртгийн сүлжээ
8.1. Түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг эрх бүхий байгууллагаас баталсан техникийн зохицуулалт, стандарт, мал эмнэлэг, ургамлын ариун цэвэр, хорио цээрийн шаардлага (цаашид “ариун цэвэр, хорио цээрийн шаардлага” гэх), хөдөө аж ахуйн өртгийн сүлжээний дараагийн шатны хүлээн авагчтай байгуулсан гэрээний нөхцөлийн дагуу бэлтгэж, хадгална.
8.2. Түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг техникийн зохицуулалт, стандарт, ариун цэвэр, хорио цээрийн шаардлагыг хангаж, хөдөө аж ахуйн өртгийн сүлжээний дараагийн шатны хүлээн авагчтай байгуулсан гэрээний нөхцөлийн дагуу тээвэрлэнэ.
8.3. Түүхий эд бүтээгдэхүүний анхдагч шинж чанар, технологийн онцлогоос хамааран тэдгээрийг түүхий эд хүлээн авах төв, төвлөрсөн цэг, агуулах, мал бордох аж ахуй, бөөний худалдааны төв, боловсруулах үйлдвэрт нийлүүлнэ.
8.4. Хөдөө аж ахуйн өртгийн сүлжээний оролцогч нь “нэг алхам урагш, нэг алхам хойш” зарчмыг баримтлан тухайн шатны өртгийн сүлжээнд хүлээн авсан, нийлүүлсэн түүхий эд, бүтээгдэхүүний гарал үүсэл, тоо хэмжээ, чанар, аюулгүй байдлын талаарх шаардлагатай үзүүлэлтүүдийг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын нэгдсэн цахим системд бүртгэнэ.
8.5. Өртгийн сүлжээний оролцогч нь өөрт хамаарах үе шат бүрд түүхий эд, бүтээгдэхүүний чанар, ариун цэвэр, хорио цээрийн шаардлага, аюулгүй байдлын баталгааг хангуулах ажлыг хариуцна.
8.6. Түүхий эд, бүтээгдэхүүний анхдагч шинж чанар, технологийн онцлогоос хамааран хүлээн авах төв, төвлөрсөн цэг, төвлөрсөн агуулах (цаашид “төв, цэг, агуулах” гэх), мал бордох аж ахуй, бөөний худалдааны төвийн байршлыг сум, дүүргийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлаар хэлэлцэн тогтооно.
8.7. Энэ хуулийн 8.6-д заасан төв, цэг, агуулах, мал бордох аж ахуй, бөөний худалдааны үйл ажиллагааг хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгч, эсхүл энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг хуулийн этгээд бүхэлд нь, эсхүл тодорхой хэсгийг хариуцан гүйцэтгэх ба боловсруулах үйлдвэрийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч гэрээний үндсэн дээр гүйцэтгэж болно.
8.8. Энэ хуулийн 8.6-д заасан төв, цэг, агуулах, бөөний худалдааны үйл ажиллагааг сум, дүүргийн хөдөө аж ахуйн тасагт бүртгүүлсэн иргэн, хуулийн этгээд гэрээний үндсэн дээр хэрэгжүүлнэ.
8.9. Энэ хуулийн 8.8-д заасан иргэн, хуулийн этгээдийг бүртгэх, гэрээ байгуулах журмыг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага батална.
8.10. Түүхий эд бэлтгэлийн төв, цэг, агуулахыг хариуцан ажиллах этгээдтэй сум, дүүргийн Засаг дарга гэрээ байгуулж, гэрээний хэрэгжилтэд тухайн орон нутгийн хөдөө аж ахуйн тасаг хяналт тавина.
8.11. Түүхий эд, бүтээгдэхүүний бэлтгэн нийлүүлэлтийн үе шатуудад ажиллах мэргэжлийн боловсон хүчин, ажилтныг бэлтгэх, сургах, чадавхижуулах арга хэмжээг орон нутгийн удирдлага хариуцна.
8.12. Түүхий эд, бүтээгдэхүүний өртгийн сүлжээнд блокчейн технологийг өгөгдлийн дүн шинжилгээний програмтай хослуулан нэвтрүүлэх ажлыг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага хариуцна.

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ
ТОГТВОРТОЙ ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
9 дүгээр зүйл. Хөдөө аж ахуйн тогтвортой үйлдвэрлэл
9.1. Тогтвортой хөдөө аж ахуйн хөгжлийн зорилтыг хангах зорилгоор улсын хэмжээнд дунд хугацааны бодлого, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг дунд хугацааны төлөвлөгөөтэй байна.
9.2. Энэ хуулийн 9.1-д заасан бодлого, төлөвлөгөөг Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуульд нийцүүлэн боловсруулж, батлуулан хэрэгжүүлнэ.
9.3. Тогтвортой хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх бодлого, төлөвлөгөөнд дараах асуудлыг тусгана:
9.3.1. тогтвортой хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх зорилго, зорилтыг улс, бүс, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг бүр өөрийн онцлогт нийцүүлэн тодорхойлох;
9.3.2. хөдөө аж ахуйг төрөлжүүлэх, бүс нутаг тогтоох болон бэлчээр хамгаалах төлөвлөгөө, хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг боловсруулах, нийлүүлэх өртгийн сүлжээ, зах зээл, бөөний худалдааны сүлжээ, хөдөө аж ахуйн кластер хөгжүүлэх зэрэг асуудлыг өөрийн нутаг дэвсгэрийн онцлог, малын тэжээлийн хүртээмж, аж ахуй эрхлэх боломж, ажиллах хүчний хүрэлцээ, хүн амын хүнсний хангамж, эрэлт, хөрөнгө оруулалтын боломж зэрэгтэй уялдуулан тодорхойлох;
9.3.3. тухайн нутаг дэвсгэрт өсгөн үржүүлж байгаа үүлдэр, омгийн малын нэгжээс авах ашиг шим болон нэгж талбайгаас хураан авч байгаа таримал бүрийн ургацыг сүүлийн 3 жилийн дунджаас нэмэгдүүлэх боломж, хүрэх түвшинг тооцох;
9.4. Аймаг, сумын дунд хугацааны төлөвлөгөөнд энэ хуулийн 10.3-т заасан зорилтыг өөрийн онцлогт тохируулан сонгон авч тусгана.
9.5. Аймаг, сумын тогтвортой хөдөө аж ахуйн хөгжлийн дунд хугацааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг тухайн шатны Засаг дарга хариуцан зохион байгуулж, хэрэгжилтийн явц, үр дүнг Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуульд заасны дагуу тайлагнана.
10 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хүний нөөц
10.1. Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь салбарын хүний нөөцийг бэлтгэх, хөгжүүлэх стратеги төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлнэ.
10.2. Хөдөө аж ахуйн салбарын хөгжлийн зорилтыг шийдвэрлэхэд шаардагдах мэргэшсэн хүний нөөцийн хэрэгцээг мэргэжил, мэргэшлийн түвшнээр урт, дунд хугацаанд тодорхойлж, хэрэгцээг хангах арга хэмжээг төлөвлөж хэрэгжүүлнэ.
10.3. Тогтвортой хөдөө аж ахуйн зорилтыг шийдвэрлэхэд чухал ач холбогдолтой мэргэжлээр их, дээд сургууль, мэргэжлийн боловсролын байгууллагад шинээр анги нээх, гадаад оронд сургаж бэлтгэх ажлыг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагатай хамтран зохион байгуулна.
10.4. Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь албан боловсрол эзэмшсэн хөдөө аж ахуйн ажилтан, мэргэжилтнийг боловсролын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагатай хамтран 5 жил тутам мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад системтэйгээр хамруулах ба мэргэжлийн ур чадварын түвшнээр үнэлж, мэргэшлийн зэрэг олгоно.
10.5. Энэ хуулийн 10.4-т заасан хөдөө аж ахуйн салбарын ажилтан, мэргэжилтний мэргэжлийн ур чадварын түвшинг үнэлэх, мэргэшлийн зэрэг олгох асуудлыг тухайн салбарын хуулиар зохицуулна.
11 дүгээр зүйл. Хөдөө аж ахуйн тогтвортой үйлдвэрлэлд нөлөөлөх эрсдэлийг үнэлэх, түүний удирдлага, зохицуулалт
11.1. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн тогтвортой байдлыг хангах, хөгжүүлэх үйл ажиллагааны хэрэгжилтийг зохион байгуулах, удирдах явцад учирч болзошгүй хүчин зүйлсийн нөлөөллийн эрсдэлийг тогтооно.
11.2. Хөдөө аж ахуйн тогтвортой үйлдвэрлэлд учирч болзошгүй эрсдэлийн үнэлгээг ердийн нөхцөлд 5 жил тутам, аль нэг эрсдэлт нөхцөл байдал үүссэн болон үүсэх магадлал өндөрссөн үед Засгийн газрын шийдвэрээр тухай бүр хийнэ.
11.3. Энэ хуулийн 11.2-т заасан эрсдэлийн үнэлгээг эрсдэл үүсгэгч аюул болон хүчин зүйлсийн чиглэлээр мэргэшсэн, хараат бус судлаач, шинжээчдээс бүрдсэн эрсдэлийн үнэлгээний баг гүйцэтгэнэ.
11.4. Энэ хуулийн 11.3-т заасан эрсдэлийн үнэлгээний багийг Засгийн газраас 5 жилийн хугацаатай байгуулж ажиллуулна. Үнэлгээний багийн ажиллах журмыг Засгийн газар батална.
11.5. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд нөлөөлөх эрсдэлийг тогтоох, үнэлэх шалгуур үзүүлэлт, аргачлалыг хөдөө аж ахуйн болон байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгуулага, онцгой байдлын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага хамтран батална.
11.6. Хөдөө аж ахуйн тогтвортой үйлдвэрлэлд учирч болзошгүй эрсдэлийн үнэлгээ хийх зардлыг Засгийн газрын нөөц сангаас санхүүжүүлнэ.
12 дугаар зүйл. Тогтвортой хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгчийн эрх, үүрэг
12.1. Тогтвортой хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгч дараах эрхтэй:
12.1.1. хуульд заасны дагуу хөдөө аж ахуйн газрыг зориулалтаар нь эзэмших, ашиглах,
12.1.2. энэ хуулийн 7 дугаар зүйлд заасан бүс нутагт эрхлэхийг зөвшөөрсөн аж ахуйн төрлөөс сонгон аж ахуйгаа хөгжүүлэх;
12.1.3. үйлдвэрлэлээ өргөтгөх, хөгжүүлэх, бүтээгдэхүүнийхээ чанарыг сайжруулах зорилгоор төсөл боловсруулж, зээл, санхүүгийн дэмжлэг авах;
12.1.4. үйлдвэрлэлийн үр ашиг,бүтээмжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор шинэ техник, технологи, тоног төхөөрөмжийг ашиглах, түүнтэй холбоотой сургалтад хамрагдах, зөвлөгөө авах;
12.1.5. үйлдвэрлэсэн бараа, бүтээгдэхүүнээ зах зээлд борлуулах;
22.1.6. хууль тогтоомжид заасан бусад эрх.
12.2. Тогтвортой хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгч дараах үүрэгтэй:
12.2.1. эзэмшиж, ашиглаж буй хөдөө аж ахуйн газрыг холбогдох хууль тогтоомжид заасны дагуу хамгаалах, сэргээн сайжруулах;
12.2.2. үйлдвэрлэсэн түүхий эд, бүтээгдэхүүний гарал үүслийн баталгааг хангах;
12.2.3. өөрийн үйлдвэрлэсэн, зах зээлд нийлүүлсэн бүтээгдэхүүний тоо, хэмжээг холбогдох цахим системд мэдээлэх;
12.2.4. хууль тогтоомжид заасан бусад үүрэг.

ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ДЭМЖЛЭГ
13 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн дэмжлэг, түүний төрөл
13.1. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн дэмжлэг нь хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн байгальд ээлтэй, үр ашигтай үйлдвэрлэлийг тогтвортой эрхлэх, орлогыг нь нэмэгдүүлэх талаарх сонирхол, хариуцлагыг нь дээшлүүлэхэд чиглэгдсэн байна.
13.2. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлээр төсвөөс олгох дэмжлэг, урамшуулал нь дор дурдсан шалгуурыг хангасан байна:
13.2.1. уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицоход чиглэгдсэн дэвшилтэт технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн байх;
13.2.2. бэлчээрийн болон тариалангийн газрын хөрс, үржил шимийг хамгаалах, сайжруулах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд хувийн зүгээс хөрөнгө оруулалт хийсэн байх;
13.2.3. бүтээгдэхүүний чанар, үйлдвэрлэлийн бүтээмжээ дээшлүүлсэн байх;
13.2.4. стандартын шаардлага хангасан түүхий эд, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн үндэсний үйлдвэрлэлд нийлүүлсэн байх;
13.2.5. малын чанар болон эдийн засгийн эргэлтийг сайжруулах замаар бэлчээрийн даацад малын тоог нийцүүлсэн байх;
13.2.6. бэлтгэн нийлүүлэлтийн хоршоогоор дамжуулан арьс шир, ноос, ноолуур, сүү зэрэг түүхий эд, бүтээгдэхүүн нийлүүлсэн байх.
13.3. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд үзүүлэх урамшуулал олгохдоо дараах тэргүүлэх чиглэлийг баримтлана:
13.3.1. бэлчээрийг хамгаалан сайжруулж, даацад нь малын тоог нийцүүлэх;
13.3.2. боловсруулах үйлдвэрт нийлүүлсэн сүүний хэмжээг нэмэгдүүлэх;
13.3.3. мах, сүүний эрчимжсэн аж ахуйн өндөр ашиг шимт мал, тэжээлийн хангамжийг сайжруулах;
13.3.4. хоршооны зохион байгуулалтад орж мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний бэлтгэл, анхан шатны боловсруулалт хийх жижиг, дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх;
13.3.5. хоршин ажиллаж буй жижиг тариалан эрхлэгчдэд хоршоогоор дамжуулан үйлдвэрлэлийн орц, техник, тоног төхөөрөмжийн хангамжийг сайжруулах;
13.3.6. дэвшилтэт технологи бүхий нарийн ногооны хүлэмжийн аж ахуй, технологийн стандартын шаардлага хангасан зоорь, агуулахын аж ахуйг хөгжүүлэх;
13.3.7. хөрсний үржил, шимийг сайжруулан хамгаалахад чиглэсэн бордоо, үрийн хангамж, ойн зурвас байгуулах.
13.4. Хөрөнгө оруулалтын багтаамж ихтэй, үйлдвэрлэгчийн зүгээс дангаараа санхүүжилт хийхэд хүндрэлтэй хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн дараах чиглэлийн төсөл, хөтөлбөрийг банкны хөнгөлөлттэй, урт хугацаатай зээлээр дэмжинэ:
13.4.1. малын үүлдэр, угсааг сайжруулах үүднээс өндөр ашиг шимт мал худалдан авах;
13.4.1. эрчимжсэн мал аж ахуйн барилга байгууламж барих;
13.4.2. таримал тэжээл үйлдвэрлэл, бүсийн, аймаг дундын, аймгийн өвс тэжээлийн нөөцийн сан бүхий бөөний худалдааны төв байгуулах;
13.4.3. эрчимжсэн сүүний аж ахуйн тоног төхөөрөмж худалдан авах;
13.4.4. усалгаатай газар тариалангийн барилга байгууламж барих;
13.4.5. тариалангийн талбайн ойн зурвас, хашаа барих;
13.4.6. таримал жимс, жимсгэнэ, цай, эмийн ургамлын үйлдвэрлэл эрхлэх;
13.4.7. өндөр бүтээмжтэй, орчин үеийн ухаалаг технологи бүхий трактор, комбайн, тоног төхөөрөмж худалдан авах;
13.4.8. эрчим хүчний хэмнэлттэй ухаалаг технологи, тохируулга бүхий хүнсний ногооны зоорь, агуулахын аж ахуй, хүлэмж барих;
13.4.9. ногоон хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх;
13.4.10. дотоодод үйлдвэрлэсэн бренд бүтээгдэхүүнийг түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлах арга хэмжээ авах;
13.4.10. хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, бүтээгдэхүүний тээвэр, ложистикийг хөгжүүлэх.
13.5. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд дэмжлэг үзүүлэхтэй холбоотой харилцааг тухайн салбарын хуулиар зохицуулна.
14 дүгээр зүйл. Хөдөө аж ахуйн түүхий эд, бүтээгдэхүүний чанарын үнэлгээ, баталгаажуулалт
14.1. Хөдөө аж ахуйн түүхий эд, бүтээгдэхүүний чанарыг стандартын дагуу үнэлнэ.
14.2. Хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний төрөл тус бүрээр ангилал, зэрэглэлийн стандартын төсөл боловсруулах, эрх бүхий байгууллагаар батлуулах, батлагдсан стандартын хэрэгжилтэд хяналт тавих үйл ажиллагааг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага хариуцна.
14.3. Аймаг бүр хөдөө аж ахуйн түүхий эд, бүтээгдэхүүний чанарыг шинжлэн судалдаг зориулалтын тоног төхөөрөмж, мэргэшсэн шинжээч бүхий лабораторитай байна.
14.4. Хөдөө аж ахуйн түүхий эд, бүтээгдэхүүний чанарын баталгаажуулалтын асуудлыг холбогдох хуулиар зохицуулна.
15 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн судалгаа ба хөгжүүлэлт
15.1. Шинжлэх ухаан технологийн тухай хуульд заасны дагуу хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад салбарын шинжлэх ухаан, технологи, инновацын орон тооны бус салбар зөвлөл /цаашид "Салбар зөвлөл" гэх/ ажиллана.
15.2. Салбар зөвлөл нь Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хуулийн 13.2-т заасан бүрэн эрхээс гадна дараах чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ:
15.2.1. салбарын хүрээнд үйл ажиллагаа эрхэлдэг эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын судалгааны арга зүйн түвшин, судлаачдын мэдлэг чадвар, судалгаа шинжилгээний багаж хэрэгсэл, техник, тоног төхөөрөмжийн өнөөгийн байдалд судалгаа, дүн шинжилгээ хийж, түүнийг олон улсын жишигт хүргэх бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх;
15.2.2. салбарын хүрээнд тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх шинжлэх ухааны үндэслэлийг боловсруулах судалгаа шинжилгээний тэргүүлэх чиглэлийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө баталж, хяналт тавих;
15.2.3. төсвөөс санхүүжүүлж байгаа судалгаа хөгжүүлэлтийн төслийн үр дүнг хүлээн авч, салбарын судалгаа, хөгжлийн асуудал хариуцсан төрийн байгууллагад хүргүүлэх.
15.3. Салбарын судалгаа, хөгжлийн асуудал хариуцсан төрийн байгууллага энэ хуулийн 15.2.3-т заасан үр дүнг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж байгаа ажлын явцыг жил тутам хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүнд танилцуулна.
15.4. Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь судалгаа, хөгжүүлэлтийн үр дүнд бий болсон шинэ мэдлэг, технологийг дамжуулах, зах зээлд нэвтрүүлэх, гарааны бизнесийг дэмжих ажлыг хариуцна.
15.5. Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь хөдөө аж ахуйн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын үр дүнг дээшлүүлэх зорилгоор шинжлэх ухааны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагатай хамтран салбарын их сургууль болон эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, судалгааны төвүүдийг туршилт, судалгааны орчин үеийн техник, хэрэгсэл, лабораторийн тоног төхөөрөмжөөр хангахад дэмжлэг үзүүлж ажиллана.
15.6. Малчин, тариаланчид шинэ мэдлэг, инновац, технологи эзэмшүүлэхэд чиглэгдсэн зөвлөн туслах тогтвортой үйлчилгээг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага салбарын сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллага болон хувийн хэвшлийн хуулийн этгээдтэй хамтран зохион байгуулна.
16 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, хамгаалах
16.1. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулагч дараах хэлбэрээр оролцож болно:
16.1.1. бэлчээр, тариалангийн газрын доройтлыг сэргээх, сайжруулах техник, технологи нэвтрүүлэх,
16.1.2. агро-ойн аж ахуйг хөгжүүлэх, органик бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх; Тайлбар:”агро-ойн аж ахуй” гэж мод, сөөг тариалалтыг хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлтэй зориудаар хослуулсан, нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны ашиг тустай аж ахуйн зохион байгуулалтыг ойлгоно.
16.1.3. хөдөө аж ахуйн техник, тоног төхөөрөмжийг дотоодод үйлдвэрлэх, угсрах;
16.1.4. органик бордоо, ургамал хамгааллын бүтээгдэхүүн, малын эм, бэлдмэл, ариутгалын бодисыг дотоодод үйлдвэрлэх.
17 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний зах зээлийг өргөжүүлэхэд үзүүлэх төрийн дэмжлэг
17.1. Хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний мал эмнэлэг, ургамлын ариун цэвэр, хорио цээрийн гэрээ, хэлэлцээрийг байгуулж, худалдааны түнш орны тоог нэмэгдүүлэх арга хэмжээг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага санаачлан зохион байгуулна.
17.2. Хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний экспортын зах зээлийг судалж, экспортын голлох бүтээгдэхүүн тус бүрээр бодлого, стратеги төлөвлөгөөг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгуулага боловсруулж, Засгийн газар батална.
17.3. Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний экспорт, гадаад худалдааны өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Засгийн газар, холбогдох байгууллагууд дараах арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ:
17.3.1. хоёр улсын болон олон талт гадаад хамтын ажиллагааны хүрээнд худалдаа, эдийн засгийн болон худалдааны ерөнхий хэлэлцээр байгуулах, тарифын болон тарифын бус хязгаарлалтыг зохицуулахад оролцох;
17.3.2. гадаад улс, олон улсын байгууллагатай байгуулсан мал эмнэлэг, ургамлын ариун цэвэр, хорио цээрийн гэрээ, хэлэлцээрийн цахим сан үүсгэж, олон нийтэд нээлттэй хүргэх боломжоор хангах.

ТАВДУГААР БҮЛЭГ
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАР ДАХЬ ТӨРИЙН УДИРДЛАГА, ЗОХИЦУУЛАЛТ
18 дугаар зүйл. Хөдөө аж ахуйн салбар дахь төрийн удирдлага, зохицуулалт
18.1. Хөдөө аж ахуйн салбарын бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг төлөвлөх, зохион байгуулах, үр дүнг үнэлэх чиг үүргийг улсын хэмжээнд хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага хэрэгжүүлнэ.
18.2. Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний эрхлэх асуудлын хүрээнд мал, амьтны болон ургамлын эрүүл мэндийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага, хөдөө аж ахуйн инноваци, технологи нэвтрүүлэх, зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх төрийн байгууллага, хөдөө аж ахуйн чиглэлийн төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээд тус тус ажиллана.
18.3. Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт хөдөө аж ахуй, мал, амьтны болон ургамлын эрүүл мэндийн асуудал хариуцсан нутгийн захиргааны байгууллага, нэгж хөдөө аж ахуйн салбарын бодлогын хэрэгжилтийг тус тус зохион байгуулна.
18.4. Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь энэ хуулийн хүрээнд дараах тодорхой чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ:
18.4.1. тогтвортой хөдөө аж ахуйн хөгжлийн тэргүүлэх чиглэл, төрөлжилт, бүсчлэл, кластерыг тодорхойлж, бодлого, төлөвлөгөөнд тусгах, хэрэгжилтийг улсын хэмжээнд зохион байгуулах;
18.4.2. энэ хуулийн хэрэгжилтэд хоёр жил тутам аудит хийлгэж, түүний дүгнэлт, саналын дагуу хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх арга хэмжээ авах;
18.5. Хөдөө аж ахуйн кластер байгуулах, хөгжүүлэх талаар төрийн захиргааны төв, орон нутгийн захиргааны байгууллага дараах үйл ажиллагаа явуулна:
18.5.1. кластер байгуулах техник, эдийн засгийн үндэслэлийг судлах, боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх, үйлдвэрлэл эрхлэгчид сурталчлах;
18.5.2. хөдөө аж ахуйн кластер үүсгэн хөгжүүлэх чиглэлээр үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг хамруулсан судалгаа явуулах, дүнг мэдээлэх;
18.5.3. кластер байгуулахад оролцогч талуудын хамтын ажиллагааны чиглэл, зураглалыг гаргах, үйлчилгээний дэд бүтцийг бий болгох, үйл ажиллагааг дэмжих арга замыг тодорхойлох;
18.5.4. кластер үүсгэн байгуулах ажлыг манлайлан зохион байгуулах, кластерийн төлөвлөгөө боловсруулах чиглэлээр арга зүйн зөвлөгөө өгөх, төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг хянаж, удирдахад дэмжлэг үзүүлэх;
18.5.5. гадаад, дотоодод туршлага судлах, үндэсний болон гадаад зөвлөхийн үйлчилгээ авахад туслах;
18.5.6. кластер байгуулах чиглэлээр сургалт явуулах, зөвлөгөө өгөх;
18.5.7. кластерийг дэмжих нэгжийг үүсгэн байгуулж ажиллуулах;
18.5.8. хөдөө аж ахуйн кластерийг холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу бүртгэх;
18.5.9. хөдөө аж ахуйн кластерийн үйл ажиллагааг тогтвортой явуулахад байнгын зөвлөгөө, дэмжлэг үзүүлэх.
18.6. Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын дэргэд орон тооны бус Хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх мэргэжлийн зөвлөл /цаашид "Мэргэжлийн зөвлөл" гэх/ ажиллана.
18.7. Хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх мэргэжлийн Зөвлөлийн бүрэлдэхүүн, ажиллах журмыг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална.
19 дүгээр зүйл. Хөдөө аж ахуйн салбарын бүртгэл, мэдээллийн сан
19.1. Хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн бүртгэл, мэдээллийн нэгдсэн цахим сантай байна.
19.2. Нэгдсэн цахим санд хүнсний баталгаат болон аюулгүй байдлын, мал аж ахуйн, малын генетик нөөцийн, мал, амьтны эрүүл мэндийн тариалангийн үйлдвэрлэлийн, ургамал хамгааллын, хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн, худалдаа, үйлчилгээний, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж байгаа зохистой дадал, технологийн зөвлөмжийн, биологийн аюулгүй байдлын, нэг эрүүл мэндийн, бүтээгдэхүүний үнийн, хөдөө аж ахуйн зах зээл, экспорт, импортын, зөвшөөрлийн зэрэг бүртгэл, мэдээллийн дэд сан ажиллана.
19.3. Нэгдсэн цахим сан нь цахим хөгжлийн төрийн бодлого, хөтөлбөрт нийцсэн байх бөгөөд цаг хугацаа, орон зайнаас үл шалтгаалан хэрэглэгчид төрийн үйлчилгээг хурдан шуурхай, ил тод, хүндрэл чирэгдэлгүй авах бололцоог бүрдүүлнэ.
19.4. Хөдөө аж ахуйн нэгдсэн цахим санг бүрдүүлэх, хөтлөх, мэдээллийн дүн шинжилгээ хийх, их өгөгдөл боловсруулах, мэдээлэл дамжуулах, хадгалах, үйлчилгээ үзүүлэх үйл ажиллагааг хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний баталсан журмаар зохицуулна.
19.5. Хөдөө аж ахуйн цахим мэдээллийн сан нь урт хугацааны мэдээллийн архивтай байна.

ЗУРГААДУГААР БҮЛЭГ
БУСАД ЗҮЙЛ
20 дугаар зүйл. Хууль тогтоомж зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлага
20.1. Энэ хуулийг зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэл нь гэмт хэргийн шинжгүй бол холбогдох албан тушаалтанд Төрийн албаны тухай хууль, Хөдөлмөрийн тухай хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.
20.2. Энэ хуулийг зөрчсөн иргэн, хуулийн этгээдэд Эрүүгийн хууль, эсхүл Зөрчлийн тухай хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ.
21 дүгээр зүйл. Хууль хүчин төгөлдөр болох
21.1. Энэ хуулийг ... оны ... дүгээр сарын ... -ны өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө.

Төслийн файлууд

1. Өргөн мэдүүлэх -Төслийн документ файл /DOC, DOCX/
2. Өргөн мэдүүлэх -Хамт өргөн мэдүүлсэн хууль тогтоомжийн төсөл
3. Өргөн мэдүүлэх -Үзэл баримтлал
4. Өргөн мэдүүлэх -Танилцуулга
5. Өргөн мэдүүлэх -Хууль тогтоомжийн хэрэгцээ шаардлагын урьдчилан тандан судалгаа
6. Өргөн мэдүүлэх -Тухайн харилцааг зохицуулж байгаа хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээ
7. Өргөн мэдүүлэх -Зардлын тооцооны судалгаа

Төслийн хэрэглэгчид

М. МАНДХАЙ

М. МАНДХАЙ

Initiator of the draft law

Санал үлдээх

You can leave your comment after you sign in. Нэвтрэх